W obliczu katastrofy ekologicznej, która w 2022 roku dotknęła Odrę, coraz więcej środowisk naukowych, społecznych i politycznych zadaje pytanie: jak skutecznie chronić rzeki przed degradacją? Jedna z propozycji nadeszła ze środowisk obywatelskich – projekt ustawy, który przewiduje nadanie Odrze osobowości prawnej. To rozwiązanie inspirowane światowymi precedensami (m.in. z Nowej Zelandii, Kolumbii czy Indii), gdzie rzeki oraz inne elementy przyrody uznawane są za podmioty prawa, zdolne do dochodzenia swoich praw przed sądem.
Założenia ustawy: rzeka jako „integralny byt”
Projekt ustawy obywatelskiej, zaprezentowany publicznie przez Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Czysta Odra”, postuluje nadanie Odrze statusu osoby prawnej jako „bytu żywego, mającego niezbywalne prawa do istnienia, regeneracji i rozwoju”. W ustawie zapisano, że osobowość prawna obejmuje nie tylko nurt rzeki, ale cały powiązany z nią ekosystem: warstwy wodonośne, osady, organizmy wodne i strefy zalewowe.
Projekt nie zakłada ograniczenia możliwości korzystania z rzeki – nie zabrania wędkowania, żeglugi, rekreacji ani działalności gospodarczej, o ile nie narusza ona podstawowych interesów Odry jako bytu ekologicznego. Jak podkreślają inicjatorzy, osobowość prawna ma być przede wszystkim narzędziem realnej ochrony, a nie symbolicznym gestem.
Reprezentanci Odry: rzeka przemawia głosem ludzi
Jeśli ustawa wejdzie w życie, Odrę reprezentować będzie Komitet Reprezentantów Odry – 15-osobowy organ, którego członkowie będą powoływani przez ministra środowiska. W jego skład wejdą przedstawiciele samorządów, organizacji ekologicznych, sektora rekreacyjnego, Wód Polskich oraz niezależnych ekspertów. Komitet miałby prawo występować przed sądami w imieniu Odry, dochodzić jej praw, wnioskować o odszkodowania i podejmować działania na rzecz regeneracji ekosystemu.
Rolą Komitetu byłoby również prowadzenie działań edukacyjnych, opiniowanie inwestycji wpływających na Odrę oraz współpraca transgraniczna z Czechami i Niemcami. Projekt ustawy przewiduje także powołanie Komitetu Naukowego – ciała doradczego złożonego z hydrologów, biologów, klimatologów i prawników.
Ilustracja przedstawia personifikację rzeki Odry. Taki wizerunek Odry ma głęboki wymiar symboliczny: ukazuje rzekę jako istotę czującą, która zasługuje na szacunek i ochronę. Jest to wizualne odniesienie do obywatelskiego projektu ustawy przewidującego nadanie Odrze osobowości prawnej.
Nowa jakość ochrony środowiska — środowisko ponad podziałami?
Jednym z kluczowych elementów obywatelskiego projektu ustawy o nadaniu Odrze osobowości prawnej jest powołanie Komitetu Reprezentantów Odry – ciała, które miałoby w imieniu rzeki podejmować decyzje, wchodzić w spory sądowe, opiniować inwestycje i inicjować działania naprawcze. Idea ta budzi nadzieję, ale również pytania: co, jeśli w samym komitecie dojdzie do sporu? Jak rozstrzygać sytuacje, w których interesy poszczególnych członków – np. przedstawicieli administracji, Wód Polskich czy organizacji ekologicznych – będą się wzajemnie wykluczać?
Nie da się ukryć, że na poziomie polityki wodnej i środowiskowej już dziś obserwujemy głębokie podziały. Jedni członkowie mogą opowiadać się za rozwojem żeglugi śródlądowej jako formy transportu niskoemisyjnego, inni – postulować całkowitą renaturyzację rzeki i ograniczenie jej użytkowania. W tej konfrontacji nie chodzi tylko o różnice ideologiczne, ale o głęboko zakorzenione modele postrzegania przyrody – jako zasobu gospodarczego albo jako wartości samej w sobie.
Twórcy projektu nie pozostają jednak wobec tych napięć obojętni. – Zastanawialiśmy się bardzo długo, jak zaproponować skład komitetu, który łączy wysoką kompetencję z możliwością realnego dialogu – tłumaczą inicjatorzy. Ich propozycja opiera się na zróżnicowaniu reprezentacji: w skład 15-osobowego komitetu mają wejść przedstawiciele sektora publicznego, nauki, samorządów, społeczności lokalnych, branży rekreacyjnej oraz organizacji ekologicznych. Tak zbudowany organ miałby pracować na rzecz wspólnego celu, jakim jest poprawa stanu ekologicznego Odry – bez konfliktu interesów.
Konflikt kompetencji państwa? Komitet może go rozwiązać
Obecny model zarządzania rzekami w Polsce opiera się na rozproszonej odpowiedzialności – różne instytucje realizują często sprzeczne cele. Wody Polskie odpowiadają za utrzymanie infrastruktury hydrotechnicznej i wspierają rozwój żeglugi, podczas gdy Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska skupiają się na ochronie siedlisk przyrodniczych. Samorządy lokalne realizują własne strategie rewitalizacji, a ministerstwa przemysłu, środowiska i klimatu nierzadko wzajemnie sobie przeczą.
– Trudno oczekiwać, że w takim systemie decyzje będą podejmowane w najlepszym interesie Odry, przyznają pomysłodawcy. W ich ocenie nadanie rzece osobowości prawnej i powołanie reprezentującego ją komitetu może uprościć ten złożony krajobraz instytucjonalny, przekierowując działania z logiki sektorowej na logikę ekosystemową.
Światowe inspiracje: Taranaki, Mar Menor, Machángara
Choć inicjatywa w Polsce jest pierwszą tego typu, nie jest odosobniona w skali świata. Przykładów nadania osobowości prawnej rzekom, jeziorom czy górom jest już ponad 500. W styczniu 2024 r. osobowość prawną uzyskała góra Taranaki w Nowej Zelandii. W Hiszpanii, po 15 latach nieskutecznych prób ochrony, w 2022 roku osobą prawną została uznana laguna Mar Menor – jako pierwszy element przyrody w Unii Europejskiej. Inicjatywę poparło ponad 600 tysięcy obywateli.
W Ekwadorze sąd uznał, że rzeka Machángara ma prawa, które zostały naruszone przez władze miasta Quito poprzez odprowadzanie do niej nieoczyszczonych ścieków. W efekcie nakazano wdrożenie planu naprawczego. To dowód, że nadanie osobowości prawnej nie jest tylko symbolicznym gestem, ale może prowadzić do konkretnych działań naprawczych – także w systemie sądowniczym.
Widok z satelity na lagunę Mar Menor
źródło: Domena Publiczna
Polska nie musi być liderem – ale może być prekursorem
Odra jako osoba prawna byłaby pierwszym takim przypadkiem w Polsce i jednym z pierwszych w Europie. To nie jest wyraz ambicji politycznych, lecz odpowiedź na systemowy impas. Oczywiście, status osoby prawnej dla Odry obowiązywałby tylko na terytorium Polski. Nie może on automatycznie rozciągać się na Czechy czy Niemcy. Ale właśnie dlatego tak ważna jest inicjatywa oddolna i prowadzenie dialogu z sąsiednimi krajami. Choć ustawa reguluje jedynie zakres krajowy, otwiera pole do tworzenia nowych form współpracy międzynarodowej wokół wspólnego dobra, jakim jest Odra.
Komentarz: zmiana nie będzie łatwa – ale jest potrzebna
Ustanowienie Odry osobą prawną nie rozwiąże wszystkich problemów. Wymagać będzie uważnej legislacji, wypracowania praktyk, zapewnienia przejrzystości działania komitetu. Jednak to jedna z niewielu inicjatyw, która wychodzi poza doraźne reakcje i proponuje realną zmianę systemową. Zamiast kolejną specustawą „łatać dziury” po katastrofie, projekt próbuje zapobiegać przyszłym tragediom.
W czasach pogłębiającego się kryzysu klimatycznego i ekologicznego to nie radykalizm – to konieczność.
Działania zmierzające ku nadaniu rzece Odrze osobowości prawnej, mają na celu zapobieganie katastrofom podobnym jak w 2022, kiedy w górnym biegu rzeki zaczęto znajdować śnięte ryby, a zabrakło możliwości sprawnego działania.
Źródło: Wikipedia
chcesz zwiększyć świadomość swoich pracowników?
Potrzebujesz szkolenia środowiskowego dla swoich pracowników? Chcesz zwiększyć świadomość środowiskową w firmie? Pomożemy Ci.
Przygotujemy dla Ciebie indywidualną ofertę szkolenia środowiskowego. Możesz zdecydować się na formę stacjonarną lub zdalną - dopasujemy ofertę do Twoich potrzeb.